Pacjenci po urazie głowy często doświadczają zarówno deficytu ruchowego, jak i zaburzeń funkcji poznawczych. Rehabilitacja tych ostatnich jest nieodzowna, aby przywrócić sprawność umysłową, poprawić stan psychiczny pacjenta i usprawnić przebieg fizjoterapii. Te trzy płaszczyzny muszą się przenikać i wzajemnie uzupełniać, aby cały proces powrotu do zdrowia przebiegał sprawnie. Na szczęście właściwie przeprowadzona rehabilitacja funkcji poznawczych w wielu przypadkach przynosi pozytywne i stosunkowo szybkie efekty. Co musisz o niej wiedzieć?
Czym są funkcje poznawcze i kiedy dochodzi do ich zaburzeń?
Funkcje poznawcze można najprościej określić jako sprawne poruszanie się w rzeczywistości. Inna definicja mówi, że jest to zespół umiejętności, które pozwalają przyswajać płynące z tej rzeczywistości bodźce, przetwarzać je i odpowiednio na nie reagować.
Do najważniejszych funkcji poznawczych należą:
- uwaga – umiejętność dostrzegania i rozpoznawania bodźców o różnym podłożu fizycznym (wzrokowych, słuchowych, czuciowych);
- pamięć – magazynowanie tych bodźców w logicznych czasowo i znaczeniowo ciągach, a także umiejętność ich przywoływania;
- percepcja – interpretacja bodźców i informacji;
- funkcje wykonawcze – odpowiedzialne za kontrolowanie zachowania, myślenie oraz język (opisywanie otaczającej rzeczywistości).
Zaburzenia funkcji poznawczych mogą mieć różne podłoże. Nierzadko są efektem ubocznym niektórych rodzajów farmakoterapii (np. z wykorzystaniem glikokortykosteroidów lub części leków uspokajających). Występują też przy zaburzeniach hormonalnych oraz w przebiegu chorób psychicznych i neurodegeneracyjnych (np. choroba Alzheimera). Bardzo często za zaburzenia funkcji poznawczych odpowiedzialne są uszkodzenia mózgu w wyniku udaru lub mechanicznych urazów głowy.
Jakie są cele rehabilitacji funkcji poznawczych po urazach neurologicznych?
Głównym celem rehabilitacji funkcji poznawczych jest przywrócenie prawidłowego wzorca odbierania i przetwarzania informacji oraz wyeliminowanie najczęściej występujących po urazach głowy problemów. Zwykle są to:
- nieumiejętność skupienia uwagi;
- zaburzenia pamięci operacyjnej, epizodycznej lub długoterminowej;
- nadreaktywność na silne bodźce (np. głośne dźwięki lub gwar, z którego nie można wyodrębnić konkretnych przekazów werbalnych);
- nieumiejętność rozpoznawania otoczenia;
- perseweracje (wielokrotne powtarzanie jednego ciągu słów);
- zanik funkcji językowych (rozumienia, mówienia, pisania);
- częściowy zanik umiejętności posługiwania się przedmiotami;
- utrata orientacji przestrzennej, często także przy wykonywaniu prostych czynności;
- nieumiejętność kontroli niektórych zachowań i ich planowania.
Objawy te u wielu pacjentów występują z różnym nasileniem, pojedynczo lub łącznie. Rehabilitacja funkcji poznawczych musi więc być zawsze dopasowana do rodzaju zaburzeń, a także stanu psychicznego i fizycznego pacjenta.
Ćwiczenia funkcji poznawczych można prowadzić u pacjentów w każdym wieku. Mózg jest bardzo podatny na rehabilitację i im szybciej jest ona rozpoczęta, tym szybciej będą widoczne jej efekty i tym szerszy będzie jej zakres.
Na czym polega rehabilitacja funkcji poznawczych?
Rehabilitacja funkcji poznawczych opiera się na odpowiednio skonstruowanych ćwiczeniach, które wspierają procesy uczenia. Różnorodne zadania umysłowe pomagają zregenerować uszkodzone komórki nerwowe i stymulują powstawanie nowych połączeń między nimi.
Najczęściej wykorzystywane w rehabilitacji funkcji poznawczych ćwiczenia to:
- skupianie uwagi na jednym obiekcie, a następnie przenoszenie jej na kolejny;
- ćwiczenia typu „memo”;
- układanie ciągów logicznych (np. z klocków o różnych kształtach, wieloboków, później liczb);
- planowanie zadań;
- wykorzystanie wiedzy do rozwiązywania zadań;
- proste zagadki logiczne;
- układanie obiektów w przestrzeni;
- rozpoznawanie i nazywanie obiektów.
Ćwiczenia funkcji poznawczych często wspomagane są cyfrowo. Specjalne programy komputerowe monitorują wszystkie parametry ćwiczeń – czas reakcji i rodzaj zachowań pacjenta czy najczęściej popełniane błędy. Następnie modyfikują program ćwiczeń i dostosowują go do poczynionych postępów i aktualnych możliwości kognitywnych. Wciąż jednak jest to element komplementarny do terapii tradycyjnej i nie jest w stanie zastąpić bezpośredniego kontaktu ze specjalistą.
Rehabilitacja osób z zaburzeniami funkcji poznawczych musi być wielopłaszczyznowa!
Katalog funkcji poznawczych jest bardzo rozbudowany. Wszystkie z nich warunkują nie tylko postrzeganie samego siebie przez pacjenta, ale również kontakty z innymi ludźmi i funkcjonowanie w społeczeństwie. Dlatego tak ważne jest, aby rehabilitację poznawczą prowadzić równolegle z innymi terapiami stosowanymi w rehabilitacji neurologicznej osób po urazach głowy.
Uzupełniająco do rehabilitacji funkcji poznawczych pacjent powinien pozostawać pod opieką neurologopedów (afazja i inne zaburzenia mowy to bardzo częste następstwa uszkodzeń mózgu) i brać udział w terapii psychologicznej oraz integracji społecznej. Takie połączenie znacznie zwiększa szansę na readaptację rodzinną, społeczną, a nawet zawodową.
