Wiele osób uważa, że amputacja kończyny lub jakiejś części ciała to już najgorsze, co może spotkać pacjenta. Niewiele osób jednak zdaje sobie sprawę, że poza samą operacją pacjent może mierzyć się z wieloma dolegliwościami. Główną jest ból fantomowy i czucie fantomowe. Co to takiego i czym się od siebie różnią? W dzisiejszym artykule postaramy się odpowiedzieć na wszystkie nurtujące Was pytania: „bóle fantomowe – objawy”, „czym i jak leczyć bóle fantomowe?” i „jak sobie radzić z bólami fantomowymi po amputacji kończyny”. Ciekawy? Zapraszamy do lektury.
Co to bóle fantomowe i jakie są przyczyny bólu fantomowego?
Ból fantomowy powstaje w wyniku zaburzenia pracy receptorów w naszym mózgu. Mózg to swoista mapa połączeń nerwowych ze wszystkimi częściami ciała, od palców, stóp, całych nóg, dłoni i rąk, aż po gałki oczne, język czy uszy. Gdy dochodzi do amputacji jakiegoś fragmentu naszego ciała, to nadal występuje sygnał nadawany z mózgu, ale nie dochodzi do informacji zwrotnej. Wówczas powstaje pewien specyficzny rodzaj bólu, czasami nasilającego się.
Sposób jego odczuwania różni się w zależności od poziomu amputacji, ale też osobistych odczuć pacjentów. Wielu z nich opowiada, że ma jeden rodzaj bólu (np. drętwienie stopy lub swędzenie dłoni) przez cały okres ich trwania, inni odczuwają zmiany rodzaju dolegliwości ze szczypania i parzenia na łaskotki lub drętwienie. Ponieważ mogą go doświadczyć tylko osoby po amputacjach, trudno jest jednoznacznie go scharakteryzować i do czegokolwiek porównać, dlatego najprościej opisać go jako wszelkie odczucia i dolegliwości w obrębie kończyny, której już pacjent nie posiada.
Jeżeli więc zastanawiasz się, jak objawia się ból fantomowy, to śpieszymy z odpowiedzią. Po stracie stopy boli pięta, swędzą palce lub boli podbicie. W przypadku amputowanego przedramienia jest to chęć „odpyknięcia” czyli strzelenia stawów, podrapania się po nadgarstku lub zgięcia kciuków. Katalog tych odczuć jest naprawdę szeroki, może kryć się w nim szczypanie, drapanie, swędzenie, ugniatanie, uczucie wiercenia w kończynie i inne uczucia niejednoznacznie bolesne.
Czy każdy odczuwa bóle fantomowe? Jak długo trwają?
Często bezpośrednio po amputacji mamy do czynienia z czuciem fantomowym. Pojęcie równie często spotykane, co ból fantomowy i często z nim mylone. Niemniej odnosi się do trwającego poczucia posiadania kończyny. Występuje u większości pacjentów i pojawia się natychmiast po zabiegu, gdy pacjent nie do końca ma świadomość utraty kończyny, a jego mózg jeszcze tego nie przyswoił. Pacjenci opisują, że nadal mogą ruszać kończyną i mają przekonanie, że nadal to robią. Dopiero z biegiem czasu, a czasami równolegle, zaczyna się odczuwanie bólu fantomowego.
Ile trwają bóle fantomowe? Ponieważ ból fantomowy mieści się w kryteriach bólu neuropatycznego, to zarówno jego występowanie, nasilenie, częstotliwość i długotrwałość jest bardzo indywidualną kwestią. Prawidłowością jest jego występowanie u niemal wszystkich pacjentów poddanych zabiegowi amputacji (od amputacji opuszka, palca, przedramienia, aż po amputacji całych kończyn). Szacuje się, że ponad 80% pacjentów prędzej czy później będzie go odczuwało. U niektórych ból fantomowy zanika po kilku tygodniach po zabiegu, inni zmagają się z nim kilka lat po amputacji, ale jest też grono osób, którym towarzyszy do końca życia.
Jak sobie radzić z bólem fantomowym?
O ile ból fantomowy u jednych może być ledwo wyczuwalny i po zastosowaniu farmakoterapii właściwie nie ma wpływu na życia pacjenta, tak inni cierpią na potężne bóle, uniemożliwiające wypoczynek, sen, a nawet podejmowanie życiowych aktywności. Dowodzi się, że na ich odczuwanie ogromny wpływ ma samopoczucie i stan psychiczny, dlatego ważna jest regeneracja, unikanie stresu i zdenerwowania oraz niepoddawanie się zabiegom termicznym w pierwszej fazie po amputacji, bo mogą wzmagać się bóle fantomowe. Dlatego nie da się podać jednej recepty na bóle fantomowe, ale wskazaniem jest działanie wielolekowe, leczenie skojarzone farmakologiczne, fizjoterapeutyczne i psychologiczne.
Jak sobie radzić z bólem fantomowym? Leki są doraźną pomocą i uśmierzają ból fizyczny. W ich grupie znajdują się karbamazepina i gabapentyna, czyli leki przeciwdrgawkowe, leki rozluźniające mięśnie szkieletowe (głównie stosowane przy skurczach w obrębie kręgosłupa) oraz leki przeciwdepresyjne. Choć wiele osób uważa, że opioidy mogą być najbardziej skuteczne, w rzeczywistości nie dowiedziono ich pełnej skuteczności w przypadku bólu fantomowego. Zdecydowanie bardziej warto postawić na połączenie leków z I i II stopnia drabiny analgetycznej skojarzonych z koanalgetykami. Jednak chcąc działać długodystansowo, niezbędna jest psychoterapia, która pomoże zaadaptować się do zmienionej rzeczywistości, ograniczeń i uczy na nowo postrzegać swoje ciało, co ma wpływ na ograniczenie bólu fantomowego.
Inną formą leczenia jest terapia lustrzana, polegająca na obserwowaniu przeciwległej kończyny w lustrze, co daje iluzoryczne poczucie posiadania tej kończyny oraz poruszania nią. Podczas takich seansów poruszania kończyną fantomową redukuje się napięcie mięśni i odczuwanie bólu fantomowego. Atutami tego rozwiązania jest zmniejszenie odczuć fantomowych, zmniejszenie bólu w amputowanej kończynie oraz przyśpieszenie procesu powrotu do sprawności. Niestety, nie rekomenduje się tej metody u osób poddanej obustronnej amputacji, gdy od amputacji minęło wiele lat oraz u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi (schizofrenią). W wielu ośrodkach terapeutycznych stosuje się stymulacje magnetyczną mózgu, przez co doprowadza się słaby prąd stały polaryzujący korę położoną pod miejscem przyłożenia elektrody. Dodatnia stymulacja anodowa wpływa na poziom wzbudzenia, natomiast za jego hamowanie odpowiada stymulacja katodowa.
Przez wielu polecana fizykoterapia, czyli ćwiczenia i masaże kończyny, zapobiega powstaniu zmian troficznych i zastoju naczyniowego w kikucie, co ma bezpośrednie przełożenie na brak stanów zapalnych, a przez to też napięcia mięśniowego. Ze swojej strony rekomendujemy zajęcia z fizjoterapeutą, który poza zniwelowaniem bólu fantomowego, pomoże też przywrócić sprawność motoryczną w obrębie kończyny oraz pomoże wypracować prawidłowy wzorzec chodu po zakupie protezy.
Jak widzisz, mimo zróżnicowanym dolegliwościom, jest jednak szereg czynności, które można i warto wykonać, aby uśmierzyć odczuwany dyskomfort i sukcesywnie pracować nad poprawą funkcjonowania po amputacji.
